Mgr inż. Aleksander Orłowski SP9AEP

Krótkofalowcy krakowscy w konspiracji antyhitlerowskiej

Na wstępie krótkie wyjaśnienie:

Krótkofalowcem jest osoba, która zajmuje się radiokomunikacją na falach krótkich lub ultrakrótkich. Polega to na nawiązywaniu łączności radiowej pomiędzy amatorami tak w zasięgu krajowym, jak i w skali całego świata, przy pomocy własnych urządzeń nadawczo-odbiorczych. Ponieważ każda działalność nadawcza musi spełnić wysokie wymagania Międzynarodowego Regulaminu Radiokomunikacyjnego, a ponadto urządzenia elektryczne mogą być niebezpieczne dla życia (wysokie napięcie), każdy kandydat na krótkofalowca musi złożyć egzamin przed komisją powołaną przez Ministerstwo Łączności, lub upoważniony przez Ministerstwo Urząd. Egzamin obejmuje znajomość urządzeń nadawczych, odbiorczych, anten, propagacji fal krótkich i ultrakrótkich, nadawanie i odbiór znaków Morse’a, skróty i slang stosowany w amatorskiej radiokomunikacji oraz znajomość zasad bezpiecznej obsługi i napraw urządzeń elektrycznych wysokiego napięcia. Po pomyślnie złożonym egzaminie, oraz po pozytywnym zaopiniowaniu osoby kandydata przez policję, otrzymuje on „Zezwolenie na posiadanie i używanie amatorskiej radiostacji”, zwane licencją. Licencja określa przede wszystkim znak wywoławczy radiostacji, dopuszczalną moc nadajnika, zakresy częstotliwości na których można nadawać oraz oczywiście nazwisko i adres posiadacza licencji. W warunkach przedwojennych krótkofalowiec musiał urządzenie zbudować sobie sam, mógł też skorzystać z pomocy bardziej doświadczonych kolegów.

Krótkofalowcy zrzeszeni byli w Polskim Związku Krótkofalowców, a w większych miastach istniały kluby, w których odbywały się zebrania, spotkania, a przede wszystkim szkolenie.

W Krakowie, od roku 1929 działał Krakowski Klub Krótkofalowców, zrzeszający w 1939 roku około 80 członków. Oczywiście nie wszyscy posiadali licencje nadawcze, część członków była tak zwanymi nasłuchowcami, którzy poprzez nasłuchy łączności amatorskich szkolili się i przygotowywali do złożenia egzaminu i późniejszej pracy w eterze.

Podstawowym celem niniejszego opracowania jest wydobycie na światło dzienne działalności konspiracyjnej krakowskich krótkofalowców, która jak się wydaje nigdzie nie była opisywana. Bardzo duży odstęp czasowy od wydarzeń wojennych sprawia, że opis ten jest ograniczony do niewielkiej grupy osób, co do której udało się zebrać jakiekolwiek informacje.

Wiadomym jest, że okupanci hitlerowscy natychmiast po zajęciu jakiegoś terenu wydawali zarządzenia zobowiązujące pod karą śmierci do oddawania broni, amunicji, sprzętu radiowego i in. Wiadomo również, że ze szczególną zaciętością tropieni byli krótkofalowcy jako ci, którzy dzięki swym umiejętnościom mogliby przekazywać w świat niepożądane informacje z zajętych terenów. I tu należy przytoczyć fakt bardzo znamienny, i nie wyjaśniony do końca:

Represje władz okupacyjnych w stosunku do krótkofalowców w Polsce były znacznie ostrzejsze w stosunku do tych amatorów, którzy nadawali telegrafią Morse’a, niż do nadających fonią. Krótkofalowcy niemieccy przed wrześniem 1939 roku mogli nadawać tylko telegrafią, natomiast Polacy mogli nadawać tak na telegrafii jak i na fonii. Prawdopodobnie wykazy polskich nadawców, jakie posiadało gestapo były sporządzone na podstawie tak zwanych kart QSL, które niemieccy amatorzy otrzymali od polskich korespondentów (karty QSL które są potwierdzeniem przeprowadzonej łączności radiowej pomiędzy amatorami, zawierają nazwisko i adres nadawcy), a więc nie posiadali oni kart „fonistów”. Tu nasuwają się dwa pytania:

1. Czy brak informacji o polskich krótkofalowcach-fonistach był wynikiem jakiegoś odruchu solidarności niemieckich nadawców, którzy nie poinformowali gestapo o ich istnieniu?
2. Dlaczego gestapo nie skorzystało z amerykańskiego „Call-Book’a” zawierającego wykaz wszystkich krótkofalowców świata wraz z ich adresami? Wykaz ten jest wydawany w USA co roku, poczynając od 1927 roku.

A oto działalność konspiracyjna niektórych członków przedwojennego Krakowskiego Klubu Krótkofalowców (KKK):

Kapitan Leopold Piątkiewicz (znak wywoławczy SP2PC)

Urodzony w Wieliczce w 1901 r. W 1939 r. kapitan łączności Wojska Polskiego (WP). W latach 1936/37 członek zarządu KKK, w 1937/38 v-prezes, a w 1938/39 prezes Krakowskiego Klubu Krótkofalowców. W czasie kampanii wrześniowej 1939 r., jako szef łączności radiowej w sztabie Armii Kraków został ranny, dostał się do niewoli niemieckiej, był w obozach w Bochni i w Krakowie, w końcu zwolniony z niewoli ze względu na stan zdrowia. Działał w Związku Walki Zbrojnej jako szef łączności radiowej krakowskiego Okręgu.

Po wsypie w 1941 r. przeniesiony do Warszawy pod fałszywym nazwiskiem Józef Wiśniewski. Do czerwca 1943 r. działał na stanowisku szefa łączności Okręgu Stołecznego Warszawa-Miasto. W tym czasie posiadał stopień majora. Następnym etapem jego działalności było szefostwo łączności Obszaru Lwowskiego. Prawdopodobnie tam został awansowany do stopnia podpułkownika. Używał pseudonimów „Bohdan”, „Echo”, „Leopold”. Był odznaczony Krzyżem Armii Krajowej.

Po wojnie przeniesiony do rezerwy jako niezdolny do służby wojskowej. Do roku 1958 miał ciągłe kłopoty ze strony Urzędu Bezpieczeństwa. Zmarł w Krakowie dnia 23 listopada 1984 r. w wieku 83 lat. Według relacji inż. Proszaka (brat księdza Stanisława Proszaka SP1SP) urządzenia nadawczo-odbiorcze kpt. Piątkiewicza zabrał w czasie okupacji syn jednego z profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego (nazwisko nieznane), który później zginął w obozie koncentracyjnym.

Ładysław Jakubowski – SP1CU – pseudonim „Luboń”

Urodzony w 1898 r. w Nowym Dworze woj. Warszawskie. Członek Związku Walki Zbrojnej (ZWZ ) a następnie Armii Krajowej (AK ) od października 1939 r. do stycznia 1945 r. Po nawiązaniu kontaktów ze znanymi sobie krótkofalowcami Władysławem Borysławskim SP1QT oraz Leopoldem Piątkiewiczem SP2PC, został skierowany do pracy w drużynie korespondencji zagranicznej pod dowództwem por. Zdzisława Malika pseudonim „Ryś” (nie był krótkofalowcem). W maju 1940 r. zlecił znanemu sobie krótkofalowcowi Antoniemu Zębikowi (członek ZWZ i AK ps. „Biegły”) zbudowanie nadajnika krótkofalowego dla łączności z zagranicznymi ośrodkami. Nadajnik został zbudowany w ciągu 2 miesięcy i w lipcu 1940 r. przewieziony na plebanię w miejscowości Biały Kościół, na trasie Kraków-Olkusz. Proboszczem w tej plebani był ksiądz Stanisław Proszak, krótkofalowiec i członek KKK. Tam miały miejsce pierwsze próby działania nadajnika, sprawdzanie jego zasięgu, a później niektóre seanse nadawcze.

Dalsza praca konspiracyjna Ładysława Jakubowskiego polegała na budowie i naprawach sprzętu nadawczo-odbiorczego, instalowaniu aparatury i anten w zmienianych ciągle miejscach nadawania oraz przechowywaniu i przekazywaniu do ruchu oporu aparatury nadawczo-odbiorczej. Na polecenie organizacji otworzył sklep z artykułami elektrotechnicznymi w Miejskiej Hali Targowej przy ul. Grzegórzeckiej w Krakowie, a w przynależnych do sklepu piwnicach zorganizował warsztat naprawczy sprzętu radiowego oraz punkt nasłuchu radiowego. Dawało to większą gwarancję bezpieczeństwa, zwłaszcza w przypadku konieczności transportu sprzętu.

W punkcie nasłuchowym, oprócz krakowianina i członka KKK Władysława Borysławskiego SP1QT pracowali również dwaj krótkofalowcy wysiedleni z Gdyni, a mieszkający wtedy w Krakowie. Byli to: Emil Jurkiewicz SP1CC oraz Józef Jezierski SP1JJ. Teksty nadawane z Anglii na telegrafii były przekazywane do redakcji gazetek konspiracyjnych.

Przy okazji niejako, Ładysław Jakubowski umożliwił ucieczkę z niewoli trzem jeńcom sowieckim, zatrudnionym przy rozładunku transportu konserw do chłodni miejskiej, znajdującej się tuż obok budynku Hali, poprzez dostarczanie im cywilnych ubrań, a następnie przeprowadzenie ich przez sklep i piwnice Hali na wolność.

W końcowym okresie okupacji, Ładysław Jakubowski przeprowadził próby zasięgu drugiego nadajnika, zbudowanego na zlecenie Szefostwa Łączności Armii Krajowej, a przeznaczonego dla przyszłego Powstania Warszawskiego. Również i tym razem, konstruktorem nadajnika był Antoni Zębik „Biegły”, mieszkający w Częstochowie. Nadajnik ten nosił nazwę „Błyskawica”.

W niewyjaśnionych do dziś okolicznościach i czasie, kol. Jakubowski został aresztowany przez gestapo. Pomimo tortur, jakim go poddano, nie ujawnił żadnych tajemnic, a dzięki pomocy kolegów-krótkofalowców został wykupiony z gestapo. Wkrótce po tym przystąpił do kontynuowania swojej działalności konspiracyjnej.

Niewątpliwie był to jeden z najbardziej zaangażowanych konspiratorów – łącznościowców w krakowskim Okręgu AK. Był inicjatorem i zarazem czynnym uczestnikiem wielu akcji, które zostały pomyślnie przeprowadzone.

Po wojnie kol. Ładysław Jakubowski był nadal aktywnym krótkofalowcem, nadającym pod znakiem SP9GJ a później SP9CU i działał społecznie w Oddziale Polskiego Związku Krótkofalowców w Krakowie jako skarbnik oraz prezes Zarządu Oddziału. Zmarł w Krakowie 27. II. 1976 r., w wieku 77 lat.

Ks. Stanisław Proszak SP1SP

W latach 1932 – 1938 był wikariuszem w kościele pod wezwaniem św. Józefa w Krakowie-Podgórzu, a równocześnie był członkiem Krakowskiego Klubu Krótkofalowców. W 1938 r. został przeniesiony do Białego Kościoła i mianowany proboszczem tamtejszej parafii. Na plebani w Białym Kościele odbywały się pierwsze próby zasięgu nadajnika krótkofalowego, zbudowanego przez Antoniego Zębika z Częstochowy. Nadajnik ten w późniejszym okresie został namierzony przez niemieckie służby goniometryczne, jednakże podczas przeprowadzonej rewizji niczego nie znaleziono. Radiostację obsługiwał telegrafista wojskowy Zdzisław Malik.
Swoje własne urządzenia krótkofalarskie ks. Proszak przekazał do AK. Funkcję proboszcza w Białym Kościele pełnił do roku 1954, a następnie został przeniesiony do woj. Olsztyńskiego. Zmarł w Szymanowie w 1969 r. w wieku ok. 70 lat.

Władysław Borysławski SP1QT

Sekretarz KKK od maja 1938 r., ponownie wybrany na to stanowisko w kwietniu 1939 r. W czasie okupacji był członkiem grupy, która odbierała nadawane na telegrafii komunikaty dla prasy podziemnej. Jego radiostację zabrali Niemcy – była ukryta w piwnicy budynku, w którym była siedziba KKK, przy ul. Lubelskiej. Zmarł 8. VI. 1948 r.

Działalność członków KKK w konspiracji przynosiła również bardzo bolesne straty. Być może, że nie w każdym przypadku działalność ta była związana z konspiracyjną łącznością radiową, dotarcie jednak do szczegółowych informacji jest już dziś bardzo trudne.

Oto – na pewno niepełny – wykaz krótkofalowców zrzeszonych w przedwojennym Krakowskim Klubie Krótkofalowców, którzy ponieśli śmierć z rąk okupanta:

Inż. Stanisław Tokarski SP1ST

Był pracownikiem DOKP w Krakowie, na stanowisku kierownika działu drogowego. W latach 1934 – 1936 był prezesem KKK. Człowiek o bardzo szerokich zainteresowaniach, popartych gruntowną wiedzą. Pracował nad kilkoma wynalazkami, z których jeden dotyczył dziedziny wojskowości. We wrześniu 1939, już na drugi dzień po wkroczeniu Niemców do Krakowa, jego mieszkanie zostało dokładnie splądrowane przez Niemców, którzy zabrali wszystkie urządzenia techniczne.

Aresztowanie inż. St. Tokarskiego nastąpiło dnia 25 sierpnia 1942 r., a po przesłuchaniach wywieziono go do obozu w Oświęcimiu, gdzie był zatrudniony w grupie geodetów przy obozowym biurze budowlanym. Grupa ta, pracująca niekiedy poza terenem obozu, kontaktowała się z polskim ruchem oporu, przekazując meldunki obozowej konspiracji. Wreszcie, gdy trzech geodetów podjęło próbę ucieczki, pozostali geodeci w liczbie 27 osób zostali osadzeni w bunkrze Bloku Śmierci nr 11. Po przesłuchaniach połączonych z torturami
inż. Tokarski został zastrzelony na dziedzińcu bloku 11.

Z relacji współwięźnia inż. Mianowskiego, b. Dyrektora Gazowni Miejskiej w Krakowie wynika, że inż. St. Tokarski zachował do końca godną Polaka postawę, odznaczył się wyjątkowym koleżeństwem i poczuciem solidarności. Jego nazwisko umieszczone jest na tablicy pamiątkowej w gmachu Urzędu Miasta Krakowa.

Stanisław Hołuj SP1DE

Z wykształcenia elektryk – był właścicielem elektrowni w Myślenicach. Bardzo aktywny nadawca, brał udział w licznych zawodach krótkofalarskich, zajmując bardzo dobre lokaty. Drugim jego hobby były rajdy samochodowe. Aresztowany 22. VI. 1940 r., zginął rozstrzelany w Krzesławicach koło Krakowa w 7 dni później. Żył 41 lat.

Zygmunt Angelus SP1LG

Urodzony w 1917 roku z wykształcenia inż. chemik. Przez jedną kadencję był członkiem zarządu klubu, pełnił również funkcję kierownika klubu.

W dniu 28. VII 1943 r. w związku z wykryciem tajnej drukarni na Woli Justowskiej (przedmieście Krakowa), Niemcy przeprowadzili pacyfikację tej miejscowości. Wszystkich mieszkańców spędzono najpierw na dziedzińcu szkoły, a następnie w pobliskiej stodole rozpoczęto przesłuchanie połączone z torturami. Po zakończeniu przesłuchań, na miejscu rozstrzelano 21 osób, a do KL Oświęcim wywieziono ok. 80 osób. Wśród rozstrzelanych był Zygmunt Angelus.

Karol Gołąb SP1QL

Urodzony w 1896 r. Rozstrzelany 13. XII. 1943 r. w Słomnikach za cmentarzem. Pracownik Straży Pożarnej w Trzebini, mieszkał w Chrzanowie, Al. Henryka 1186.

Przedstawione wyżej wydarzenia wojenne dotyczą tylko niewielkiej grupy członków Krakowskiego Klubu Krótkofalowców. Mimo upływu tak wielu lat od zakończenia wojny, nie można zrezygnować z poszukiwania dalszych faktów świadczących o ich wielkim patriotyzmie i poświęceniu w służbie dla Ojczyzny.

Dlatego też, w imieniu wszystkich krakowskich krótkofalowców zwracam się z uprzejmą prośbą i apelem do Czytelników niniejszego opracowania o pomoc w ujawnieniu nie znanych nam jeszcze faktów. Z wielką wdzięcznością przyjmiemy każdą informację dotyczącą każdego przedwojennego krótkofalowca i jego losów, tak wojennych jak i powojennych.

Dla ułatwienia podajemy poniżej wykaz najbardziej aktywnych członków przedwojennego KKK wraz z ich ówczesnymi adresami:

Wszelkie informacje prosimy kierować na adres:
Małopolskie Stowarzyszenie Krótkofalowców – OT PZK w Krakowie,
skr. poczt. 606
30-960 Kraków 1,
lub telefonicznie nr (012) 647-15-41, w godzinach wieczornych.

Również na nasz E-mail: sp9pkz@interia.pl
Za każdą pomoc udzieloną w tym zakresie z góry uprzejmie dziękujemy,

Kraków, maj 1998 r.